Το άγνωστο αρχαιολογικό εύρημα της οδού Π.Κυριακού στους Αμπελόκηπους [1964]

Το τυχαίο αρχαιολογικό εύρημα των Αμπελοκήπων με τα χάλκινα αγάλματα στην οδό Παναγή Κυριακού. Μια σπάνια και άγνωστη αρχαιολογική ανακάλυψη του 1964 στο κέντρο της πόλεως.
Ο ΜΕΣΑ ΠΛΟΥΤΟΣΕις τους Αμπελοκήπους, ανατολικώς του γηπέδου του Παναθηναϊκού, επί της οδού Παναγή Κυριακού, συνεχίσθη χθες η ανασκαφική έρευνα βορείως του σημείου, εις το οποίον προχθές και την Δευτέραν είχαν αποκαλυφθή συνολικώς 14 χάλκινα αγάλματα και αγάλματα του 2ου και 3ου μ.Χ. αιώνος, αποδίδοντα περιφήμους τύπους γλυπτικών αριστουργημάτων. Η χθεσινή έρευνα, διεξαχθείσα υπό την διεύθυνσιν του Εφόρου Αρχαιοτήτων κ. Φοίβου Σταυροπούλου, απέδωσε τρία ακόμη χάλκινα αγάλματα.
Καθημερινή, Πέμπτη - 9/7/1964

Το τυχαίο εύρημα των Αμπελοκήπων

Τον Ιούλιο του 1964 εργάτες της Εταιρείας Ύδρευσης έσκαβαν το δρόμο της Παναγή Κυριακού στους Αμπελόκηπους, για να τοποθετήσουν σωλήνες. Κατά τη διάρκεια της εκσκαφής βρήκαν, σε βάθος περίπου 2μ., ένα σύνολο χάλκινων αγαλμάτων διαφόρων τύπων και μεγεθών. Η αρχαιολογία ειδοποιείται και καταφτάνει ο Φοίβος Σταυρόπουλος, τότε Έφορος Αρχαιοτήτων. Ο Φοίβος Σταυρόπουλος από το 1955 έως το 1963 διεξήγαγε νέες ανασκαφές στην περιοχή της Ακαδημίας Πλάτωνος, στις οποίες βρέθηκαν η Οικία του Ακάδημου και τα θεμέλια οικίας της πρωτοελλαδικής περιόδου (2300-2200 π.Χ.), την οποία ονόμασε Ιερά Οικία.

Κατόπιν ολοκλήρωσης των ανασκαφών και της μελέτης των ευρημάτων οι αρχαιολόγοι έδωσαν δύο εκδοχές για το εύρημα των Αμπελοκήπων, όπως ονομάστηκε. 

α) Ίσως υπήρχε εδώ μεταλλευτικό εργαστήριο, όπου τα αγάλματα είχαν αποθηκευθεί, για να υποστούν τήξη και να χρησιμοποιηθεί ο χαλκός για την κατασκευή άλλων αντικειμένων,
ή
β) Πιθανόν κάποιος ιδιώτης να τα φύλαξε  από την απειλή κινδύνου, που ίσως να είχε σχέση με την επιδρομή των Ερούλων τον 3ο αι. μ.Χ. ή των Γότθων του Αλάριχου στα τέλη του 4ου αι. μ.Χ. 

Η οδός Παναγή Κυριακού στους Αμπελόκηπους (με κόκκινη γραμμή, 2016)
Αριστερά ο Λυκαβηττός και στο κέντρο το Γήπεδο του Παναθηναϊκού 

Η οδός Παναγή Κυριακού στους Αμπελόκηπους (με κόκκινη γραμμή, 1965)
Πηγή: ΟΚΧΕ

Το πολιτικό κλίμα των ημερών της ανασκαφής - Οι εκλογές της 5ης Ιουλίου 1964

Την Κυριακή 5 Ιουλίου του 1964 διεξήχθησαν οι ελληνικές αυτοδιοικητικές εκλογές 1964 σε όλη την Ελλάδα. Μια μέρα δηλαδή πριν την ανακάλυψη των Αμπελοκήπων μιας και τα πρώτα αγάλματα ευρέθησαν την Δευτέρα 6 Ιουλίου 1964.

Οι εκλογές αυτές ήταν οι τελευταίες δημοτικές εκλογές πριν από την επιβολή του καθεστώτος της 21ης Απριλίου 1967, το οποίο εφάρμοσε δικτατορία, καταργώντας τα πολιτικά κόμματα και αναστέλλοντας τις συνταγματικές ελευθερίες του ελληνικού λαού επί μια ολόκληρη επταετία (1967-1974). Έτσι, οι επόμενες ελεύθερες δημοτικές εκλογές πραγματοποιήθηκαν έπειτα από συνολικά 11 έτη, το 1975. Στις εκλογές του 1964 υπήρξε μεγάλη πολιτική ένταση, λόγω του κλίματος πόλωσης μεταξύ Ενώσεως Κέντρου και ΕΡΕ.

Στις εκλογές αυτές ο Άγγελος Τσουκαλάς, 61ος Δήμαρχος Αθηναίων από τις 29 Ιουνίου 1959, χάνει και παραδίδει την θέση του στον 62ο Δήμαρχο Αθηναίων Ιωάννη Παπακωνσταντίνου του οποίου η θητεία κράτησε από τις 6 Ιουνίου 1964 μέχρι τις 14 Σεπτεμβρίου του ίδιου χρόνου οπότε ανέλαβε ο τελικός νικητής των εκλογών του Ιουλίου Γεώργιος Πλυτάς.

Οι ανασκαφές λοιπόν είχαν ξεκινήσει επί Δημαρχίας Άγγελου Τσουκαλά και ολοκληρώθηκαν επί Δημαρχίας Ιωάννη Παπακωνσταντίνου.

Τα χάλκινα αγάλματα: χρονολόγηση και εποχή κατασκευής τους

Η χρονολόγηση των αγαλμάτων έδειξε ότι πρόκειται για τεχνουργήματα του 2ου και 3ου αιώνα μ.Χ. Κατά τους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους οι παραγγελίες για έργα, τα οποία αντιγράφουν σε μικρογραφία ή μεταπλάθουν δημιουργίες της κλασικής αρχαιότητας, συντέλεσαν στην ανάπτυξη σπουδαίων εργαστηρίων μεταλλοτεχνίας και στην Αθήνα. Στα ρωμαϊκά εκείνα χρόνια οι ηγεμόνες προστατεύουν τους δημιουργούς και κοσμούν με εντυπωσιακά έργα τέχνης ιδιωτικά και δημόσια κτίρια. Θεότητες, αθλητές και καθημερινές μορφές αποτελούν τα προσφιλή θέματα. Πολύτιμες πτυχές της καθημερινής ζωής διαφωτίζουν τα αγγεία, ο οικιακός εξοπλισμός, τα ιατρικά εργαλεία, τα κάτοπτρα, τα μουσικά όργανα. O Aπόλλων, η Aφροδίτη, η Aθηνά, ο Διόνυσος και οι Σειληνοί, ο Ποσειδών, Eρωτιδείς και ήρωες, όπως ο Hρακλής, επίσης, αιγυπτιακές θεότητες και μορφές καθημερινές αποδίδονται σε νέους τύπους που χαρακτηρίζονται από έντονη εκφραστική δύναμη. 

Tα χάλκινα αγαλμάτια που βρέθηκαν στους Αμπελοκήπους το 1964 φαίνεται ότι κατασκευάστηκαν σε τέτοια αττικά εργαστήρια χαλκοτεχνίας, τα οποία ήκμασαν κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους. Tα περισσότερα από αυτά αποτελούν αντίγραφα σε μικρογραφία ή μεταπλάσεις γνωστών έργων της κλασικής και της ελληνιστικής περιόδου, όπως ο περίφημος Δισκοβόλος του Μύρωνος, ο Δορυφόρος του Πολυκλείτου και ο Ποσειδών στον τύπο του Λατερανού, έργο του Λυσίππου. 

Ο Δισκοβόλος του Μύρωνος των Αμπελοκήπων
πηγή: archaiologia.gr

Στην προηγούμενη εικόνα εικονίζεται νεαρός αθλητής στο αγώνισμα της δισκοβολίας, το οποίο μαζί με την πάλη ανήκε στα βαριά αγωνίσματα του πεντάθλου. Βρίσκεται στη φάση λίγο πριν από την τελική ρίψη του δίσκου. Αυτό το στιγμιότυπο διαιωνίσθηκε στο πρωτότυπο χάλκινο έργο του Μύρωνος, το οποίο αποδίδει το ρωμαϊκό μαρμάρινο αντίγραφο Lancelotti στο Museo Nazionale της Ρώμης. Ο δισκοβόλος του Μύρωνος, στημένος στην Ακρόπολη λίγο πριν από τα μέσα του 5ου αι. π.Χ., άσκησε καταλυτική επιρροή στους μεταγενέστερους καλλιτέχνες, οι οποίοι το αντέγραψαν ή το μετέπλασαν.

Ο Ποσειδών στον τύπο του Λατερανού
πηγή: namuseum.gr

Σχετικά με την προηγούμενη εικόνα ο γυμνός θεός θα πατούσε σε βράχο ή δελφίνι ή πλώρη πλοίου. Το υπερυψωμένο αριστερό χέρι του θα κρατούσε τρίαινα, το σύμβολό του. Το αγαλμάτιο αποδίδει σε μικρογραφία ένα περίφημο χάλκινο έργο του Σικυώνιου γλύπτη Λυσίππου που δημιούργησε τον 4ο αι. π.Χ. Από το πλήθος των υστεροελληνιστικών και ρωμαϊκών αντιγράφων και μεταπλάσεων γνωστότερο είναι το άγαλμα του Ποσειδώνος του λεγόμενου «του Λατερανού» στο Museo Gregoriano Profano του Βατικανό.

Τα ευρήματα των Αμπελοκήπων στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (αίθουσα 38)



_________________________________________________________________________________
Κείμενο - Έρευνα - Φωτογραφίες:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.


Πηγές:

Ιστοσελίδες

1. https://en.wikipedia.gr
2. http://www.sadas-pea.gr/akadimia-platonos/
3. http://www.namuseum.gr/exhibitions/permanent/permanent-metal-gr.html

Βιβλία
1. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Μια μοναδική συλλογή χάλκινων έργων μικροτεχνίας - Η επανέκθεση της Συλλογής Χαλκών, Δρ Ρόζα Προσκυνητοπούλου, Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη της Συλλογής Χαλκών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου

Σχόλια