Ρέμα Πικροδάφνης // Η τοπογραφία του τελευταίου ανοιχτού "δρόμου του νερού" μέσα στην Αθήνα.

Ρέμα Πικροδάφνης.
Η τοπογραφία του τελευταίου ανοιχτού "δρόμου του νερού" μέσα στην Αθήνα.



Εισαγωγή

Το ρέμα της Πικροδάφνης, αυτός ο δρόμος του νερού και φλέβα πρασίνου παράλληλα, μέσα στον σύγχρονο αστικό ιστό κατέχει μια μοναδικότητα. Σήμερα, ο κύριος κλάδος του, αποτελεί το μοναδικό ακάλυπτο ρέμα (στο μεγαλύτερο μήκος του) μέσα στον πολεοδομικό ιστό της πρωτεύουσας. Στο παρόν άρθρο λοιπόν προσεγγίζουμε την τοπογραφία του ρέματος και όλων των κλάδων του (καλυμμένων σήμερα), πριν την κάλυψη τους μέχρι και σήμερα.

*η φωτογραφία εισαγωγής προέρχεται από την σελίδα: 

*Σημείωση

Δηλώνω εξ αρχής ότι κείμενα του συγκεκριμένου άρθρου έχουν παρθεί από την εξαιρετική εργασία της κας Σέρεσλης Αντωνίας (Αρχιτέκτων Μηχανικός Ε.Μ.Π.) για το ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ - ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (Δ.Π.Μ.Σ.): "ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ", υπό τον τίτλο: 

«ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΡΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ - 
Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΠΙΚΡΟΔΑΦΝΗΣ» 

Η συγκεκριμένη εργασία υποβλήθηκε για την εκπλήρωση των υποχρεώσεων του ΔΠΜΣ: «Περιβάλλον και Ανάπτυξη» με επιβλέποντα Καθηγητή τον κ. Μαμάση Νικόλαο (Επίκουρο Καθηγητή) και μέλη της επιτροπής τους: Μαμάη Δανιήλ (Αν. Καθηγητής) και Χατζημπίρο Κίμων (Καθηγητής) τον Μάρτιο του 2014.

Τυχόν πνευματικά δικαιώματα των κειμένων και των εικόνων που έχουν χρησιμοποιηθεί στο παρόν άρθρο ανήκουν στο ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ και στην ίδια και η χρήση τους εδώ γίνεται για καθαρά ενημερωτικούς σκοπούς χωρίς καμία πρόθεση εκμετάλλευσης, υιοθέτησης ή αποκομιδής κέρδους.

Το ρέμα της Πικροδάφνης

Το ρέμα της Πικροδάφνης αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα σε μήκος και σημαντικότερα σε σημασία ρέματα της Αττικής, καθώς εξακολουθεί να διατηρεί ορισμένα σημαντικά υδρομορφολογικά και βιολογικά χαρακτηριστικά του. Διατρέχει το νοτιοανατολικό τμήμα του λεκανοπεδίου της Αττικής, πηγάζει από τους δυτικούς πρόποδες του Υμηττού και καταλήγει στο Σαρωνικό κόλπο.

Το ρέμα της Πικροδάφνης με όλους τους κλάδους του 
σε υπόβαθρο Google Earth.

Το ρέμα της Πικροδάφνης με όλους τους κλάδους του 
σε σύγχρονο υπόβαθρο ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ.

Το ρέμα της Πικροδάφνης με όλους τους κλάδους του 
σε υπόβαθρο (1945-1950) ΕΘΝΙΚΟΥ ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ.

Το ρέμα της Πικροδάφνης με όλους τους κλάδους του σε υπόβαθρο Google Earth.
Με κόκκινο τα καλυμμένα σήμερα τμήματα του.

Στους επόμενους χάρτες φαίνεται η υδρολογική λεκάνη του ρέματος, σε σχέση με το υπόλοιπο υδρολογικό δίκτυο της Αττικής (Πηγή: Σέρεσλη, 2014).


 
Η λεκάνη απορροής του έχει έκταση 20,93 km2, με διεύθυνση ΒΑ-ΝΔ, 
με μεγάλο άξονα (ΒΑ-ΝΔ) 10,73 km και μικρό (ΒΔ-ΝΑ) 2,15 km

Το ρέμα Πικροδάφνης διαπερνά κατά σειρά 8 δήμους: Καισαριανής, Βύρωνος, Ηλιούπολης, Δάφνης-Υμηττού, Αγ. Δημητρίου, Ν. Σμύρνης, Π. Φαλήρου και Αλίμου

Το τμήμα της λεκάνης που περιλαμβάνει κάθε ένας από τους προαναφερθέντες δήμους φαίνεται στον επόμενο πίνακα:


Στην πορεία του ρέματος συμβάλλουν διάφορα υδατορεύματα, τα σημαντικότερα των οποίων είναι (από ανάντη προς κατάντη):

- Ρέμα Ζωοδόχου Πηγής, το οποίο αποστραγγίζει το μεγαλύτερο μέρος της ορεινής λεκάνης του Υμηττού και περνά κοντά από το νεκροταφείο του Βύρωνα, όπου οι κοίτες του έχουν αντικατασταθεί από δίκτυα ομβρίων υδάτων.
- Ρέμα Αγ. Δημητρίου ή Αμαλίας, το οποίο αποστραγγίζει τμήμα του δήμου Ηλιουπόλεως και Δάφνης και εισέρχεται στο δήμο Αγίου Δημητρίου, όπου και εκβάλλει στο ρέμα Πικροδάφνης. Το μεγαλύτερο μέρος του έχει αντικατασταθεί από δίκτυο ομβρίων υδάτων, εκτός από ένα μικρό κομμάτι ελεύθερης κοίτης ανάντη της λεωφ. Αγ. Δημητρίου.
- Ρέμα Κοψαχείλα ή Καλογραιών ή Καλαμών, το οποίο αποστραγγίζει περιοχές του δήμου Αγ. Δημητρίου και συμβάλλει στην Πικροδάφνη κοντά στην οδό Καλλικράτους.
- Ρέμα Καλογήρων, το οποίο διαπερνά τους δήμους Βύρωνα, Υμηττού, Δάφνης, Αγ. Δημητρίου, Ν. Σμύρνης και Π. Φαλήρου και εκβάλλει στο ρέμα Πικροδάφνης κοντά στην εκβολή του. Επίσης, το μεγαλύτερο τμήμα της κοίτης του έχει αντικατασταθεί από δίκτυα ομβρίων υδάτων (Νομαρχία Αθηνών, 2010).


Το ρέμα, κατά μήκος του περιλαμβάνει αρκετές οδογέφυρες και πεζογέφυρες, οι οποίες φαίνονται στον πίνακα που ακολουθεί (από κατάντη προς ανάντη):

Ο Υμηττός, παρά τις έντονες περιβαλλοντικές πιέσεις που δέχεται, εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται ακόμα από πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Συγκεκριμένα, τα είδη χλωρίδας που ευδοκιμούν είναι η μεσογειακή μακία, τα φρύγανα και τα πεύκα. Το δάσος της Καισαριανής έχει αναδασωθεί μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με πεύκα και κυπαρίσσια, ενώ στην ευρύτερη περιοχή της Καισαριανής συναντώνται λεύκες, πλατάνια, κουτσουπιές, δάφνες και εκτεταμένοι ελαιώνες. Η φυσιογνωμία της χλωρίδας αλλάζει, όμως, καθώς πλησιάζουμε το ρέμα. Η ομάδα μελέτης του ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε. πραγματοποίησε δειγματοληπτική έρευνα πεδίου, καταγράφοντας σε μήκος 100m τα παρατηρούμενα είδη δέντρων και θάμνων που ευδοκιμούν εκατέρωθεν της κοίτης του ρέματος. Για να είναι ακριβείς οι καταγραφές τους οριοθέτησαν μια νοητή λωρίδα εκατέρωθεν του ρέματος την οποία χαρακτήρισαν ως παρόχθιο δάσος (εικόνα που ακολουθεί).


Παρατηρήθηκε ότι η παρόχθια χλωρίδα του ρέματος κυριαρχείται από ξενικά είδη, ενώ τα ιθαγενή είδη δέντρων και θάμνων είναι εμφανώς λιγότερα, όπως φαίνεται στους ακόλουθους πίνακες.


Η σημασία των ρεμάτων στο σύγχρονο αστικό περιβάλλον

Το υδάτινο στοιχείο αποτελεί ανεκτίμητη αξία σε οποιαδήποτε περιοχή και αν εντοπίζεται, πόσο μάλλον στο σύγχρονο αστικό τοπίο. Τα οφέλη που προκύπτουν από την παρουσία και την εύρυθμη λειτουργία του είναι πολυδιάστατα και πολυσήμαντα, αφού καλύπτει κριτήρια περιβαλλοντικά, οικολογικά, οικονομικά, κοινωνικά και αισθητικά.

Δρόμοι νερού

Καταρχήν, τα ποτάμια και τα ρέματα είναι οι φυσικοί αποδέκτες και αγωγοί των νερών της βροχής, του χιονιού και των λοιπών κατακρημνισμάτων και εξυπηρετούν την απορροή τους σε άλλους, μεγαλύτερης χωρητικότητας και χαμηλότερης στάθμης, φυσικούς αποδέκτες. Οπότε ένας από τους κύριους ρόλους τους είναι η αποσυμφόρηση των αστικών περιοχών από το πλεονάζον νερό, παρέχοντας αντιπλημμυρική προστασία.

Για να συμβεί αυτό, θα πρέπει η διαδρομή του υγρού στοιχείου σε αυτά να είναι όσο το δυνατόν ανεμπόδιστη, αφού τυχόν εμπόδια θα δυσχεράνουν τη λειτουργία τους και θα
οδηγήσουν σε δημιουργία πλημμυρικών πεδίων.

Έλξη ειδών χλωρίδας και πανίδας

Ένα άλλο πολύ σημαντικό όφελος των ποταμών και των ρεμάτων είναι η έλξη ειδών χλωρίδας και πανίδας τόσο στην κοίτη τους, όσο και στις παραρεμάτιες περιοχές. Το οικοσύστημα που αναπτύσσεται γύρω από ένα ρέμα είναι πολύ σημαντικό για την καλή λειτουργία του, αλλά και για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας της περιοχής. Βέβαια, ένα ρέμα εντός του αστικού ιστού, σε σύγκριση με ένα αντίστοιχο στην ύπαιθρο δεν μπορούν να παρουσιάζουν την ίδια βιοποικιλότητα, όμως εξαιτίας της γειτνίασής τους με αστικές περιοχές, η αξία τους είναι ανεκτίμητη (Σκοταρά, 2009).

Μικροκλίμα

Η επιρροή του υδάτινου στοιχείου στις συνθήκες του μικροκλίματος των περιοχών που διαπερνά είναι αδιαμφισβήτητη. Κι αυτό γιατί η παρόχθια βλάστηση τους θερινούς μήνες ταπεινώνει τις υψηλές θερμοκρασίες που αναπτύσσονται, μειώνοντας αισθητά το φαινόμενο της αστικής νησίδας πάνω από τις αστικές περιοχές, ενώ, αντίθετα, τους χειμερινούς μήνες αποτρέπει τις ιδιαίτερα χαμηλές θερμοκρασίες να φτάσουν στο έδαφος, προλαμβάνοντας με τον τρόπο αυτό τον παγετό.

Εξουδετέρωση ηχητικής ρύπανσης

Επιπλέον, ένα ρέμα μέσα στην πόλη εξουδετερώνει την ηχητική ρύπανση και την όχληση που αυτή προκαλεί, αφού μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως «ηχοπέτασμα», φιλτράροντας στην ουσία την ένταση και την ποιότητα των ήχων που αφήνει να το διαπεράσουν και να φτάσουν στον άνθρωπο.

Μείωση ατμοσφαιρικής ρύπανσης

Η μείωση, επίσης, της ατμοσφαιρικής ρύπανσης είναι ένα από τα κύρια θετικά στοιχεία της ύπαρξης ρέματος εντός του αστικού ιστού, καθώς η υδάτινη λωρίδα μπορεί να λειτουργήσει ως «φυσικός διάδρομος μετακίνησης αέριας μάζας, συμβάλλοντας στην ανανέωση της ατμόσφαιρας» (Καραλή κ.ά., 2000).

Οικονομικά οφέλη

Από οικονομικής πλευράς, τα ρέματα, με την κατάλληλη συντήρηση και διατήρησή τους από την πολιτεία, αποτελούν έναν πολύ οικονομικό τρόπο δημιουργίας αστικού ελεύθερου χώρου και χώρου πρασίνου. Επίσης, η ύπαρξη ενός καλοδιατηρημένου ρέματος εντός του πυκνοδομημένου αστικού ιστού αποτελεί σημείο έλξης τουριστώνυπερτοπικό τις περισσότερες φορές, οπότε μπορεί να υποστηριχθεί ότι τονώνει την επιχειρηματικότητα και τον τουρισμό. Ταυτόχρονα, συμβάλλει στην αύξηση των αντικειμενικών αξιών της περιοχής, αφού οι τιμές ζώνης των ακινήτων συμβαδίζουν, ουσιαστικά, με την υψηλή ποιότητα ζωής που προσφέρουν.

Εκπαιδευτικά και κοινωνικά οφέλη 

Η εκπαιδευτική και κοινωνική διάσταση της ύπαρξης ενός ρέματος εντός του αστικού ιστού είναι επίσης πολύ μεγάλη, καθώς αυτό μπορεί να λειτουργήσει ως έναυσμα για την ενεργό συμμετοχή των πολιτών σε δράσεις εθελοντισμού και προστασίας του, κοινωνικής συναναστροφής, επικοινωνίας και αναψυχής (Σκοταρά, 2009). 

Ταυτόχρονα, δίνει τη δυνατότητα στους νεότερους σε ηλικία να γνωρίσουν από κοντά είδη χλωρίδας και ορνιθοπανίδας που δεν θα είχαν ίσως αλλιώς την ευκαιρία να το κάνουν, ζώντας εγκλωβισμένοι στη σύγχρονη αστική πραγματικότητα.

Αισθητική

Τέλος, αλλά όχι λιγότερο σημαντικός, είναι και ο αισθητικός παράγοντας, καθώς η ηρεμία και η ψυχική γαλήνη που μπορεί να προσφέρει το υδάτινο στοιχείο μέσα στη σκληρότητα ενός σφιχτά δομημένου περιβάλλοντος είναι αδιαπραγμάτευτες και συμβαδίζουν με μια ανύψωση του βιοτικού επιπέδου των περιοίκων.

Ρέμα Πικροδάφνης (πηγή)

Επίλογος

Το ρέμα της Πικροδάφνης αποτελεί έναν από τους λίγους εναπομείναντες πνεύμονες πρασίνου της Αττικής. Η εικόνα που παρουσιάζει σήμερα είναι προϊόν πολύπλοκων διεργασιών, που εκφράζουν πολιτικές αντιλήψεις ή πολιτιστικές/κοινωνικές στάσεις. Οι περιβαλλοντικές πιέσεις που δέχεται, λόγω κυρίως ανθρωπογενών παρεμβάσεων, είναι πολλές και έχουν προκαλέσει σημαντική υποβάθμιση της ποιότητάς του. Παρόλα αυτά, υπάρχει ακόμη χώρος για επαναφορά της χαμένης ισορροπίας του, αν οι δράσεις της πολιτείας και των αρμοδίων φορέων είναι άμεσες και ο σχεδιασμός των προτεινόμενων παρεμβάσεων λάβει υπόψη του την περιβαλλοντική διάσταση και γίνει διεπιστημονικά. 

Κι αυτό γιατί μια σωστή περιβαλλοντική πολιτική απαιτεί την οριζόντια, διατομεακή και διεπιστημοντική προσέγγιση των συνιστωσών της (υδραυλική, αρχιτεκτονική, οικολογική, κοινωνική κλπ), αποθαρρύνοντας αποσπασματικές κατευθύνσεις, που κατά κανόνα επιδεινώνουν τα προβλήματα αντί να τα επιλύουν. Η δυσκολία ενός τέτοιου ολιστικού εγχειρήματος μπορεί να ανασχεθεί με την ενίσχυση της κοινωνικής κινητοποίησης υπέρ του περιβάλλοντος, δηλαδή την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης και τη δημιουργία και δραστηριοποίηση περιβαλλοντικών ομάδων και οργανώσεων. Εργαλείο προς αυτή την κατεύθυνση αποτελεί η ενημέρωση και πληροφόρηση των πολιτών σχετικά με τα περιβαλλοντικά ζητήματα και η σταδιακή δημιουργία οικολογικής συνείδησης και φιλοπεριβαλλοντικού τρόπου σκέψης (Σπανού, 1998).

Από την άλλη πλευρά, η επικινδυνότητα που εγκυμονεί ένα ρέμα, σε περίπτωση έντονης βροχόπτωσης είναι μεγάλη, από υπερχειλίσεις αγωγών και διάβρωση πρανών και πυθμένα μέχρι ανύψωση της στάθμης του νερού σε σημεία μη επιτρεπτά για τις εκατέρωθεν κατοικημένες περιοχές. Στο πλαίσιο αυτό, απαιτείται η άμεση παρέμβαση και ο σωστός σχεδιασμός των αναγκαίων τεχνικών έργων, για την πρόληψη τέτοιων ακραίων καταστάσεων και την προστασία των κατοίκων των παραρεμάτιων περιοχών. Τα μέτρα πρόληψης δεν είναι κατ’ ανάγκη μεγάλα τεχνικά έργα, που αλλοιώνουν τη φυσική κοίτη των υδάτινων αυτών διαδρόμων.

Τα βέλτιστα αποτελέσματα επιτυγχάνονται, κυρίως, με μικρές, εστιασμένες παρεμβάσεις, που στοχεύουν στην επίλυση του προβλήματος, ενώ παράλληλα καταφέρνουν να ενταχθούν αρμονικά στο περιβάλλον, μετατρέποντας το υδάτινο στοιχείο σε αφορμή για δημιουργικό αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και ευκαιρία για ανύψωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων των αστικών περιοχών.

Το ζητούμενο σε κάθε περίπτωση είναι η επίτευξη μιας όσο το δυνατόν πιο ισορροπημένης συνύπαρξης των στοιχείων της φύσης με τον άνθρωπο και όλες τις δραστηριότητές του, η οποία επιτυγχάνεται μόνο μέσα από το πρίσμα ενημέρωσης και κατανόησης των φυσικών διεργασιών και της σημασίας τους.

Πικροδάφνη (πηγή)
________________________________________________________________________________
Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Πηγές:

Ιστοσελίδες
1. https://www.itia.ntua.gr/getfile/1437/1/documents/Diplomatiki_Seresli.pdf

Σχόλια